Humani papiloma virus (HPV) je virus iz porodice papilomavirusa koji inficira kožu (1) i sluzokožu ljudi. HPV infekcije su veoma česte i mogu izazvati različite vrste lezija, od benignih, dobroćudnih bradavica do malignih tumora.

HPV infekcije su među najčešćim spolno prenosivim infekcijama, ali to ne znači da se prenose isključivo na ovaj način.

Postoji oko 200 genotipova (tipova) HPV-a, koji se klasifikuju prema njihovoj genetičkoj strukturi.

 Ovi genotipovi se dijele na niskorizične i visokorizične tipove:

  • Niskorizični tipovi: Ovi tipovi obično uzrokuju benigne lezije poput genitalnih bradavica (kondiloma). Najčešći niskorizični tipovi su HPV6 i HPV11.
  • Visokorizični tipovi: Ovi tipovi su povezani sa većim rizikom od razvoja malignih tumora. Najpoznatiji visokorizični tipovi su HPV16 i HPV18, koji su odgovorni za većinu slučajeva raka grlića materice, kao i za značajan procenat karcinoma u oblasti genitalne regije i regije glave i vrata.

Tipovi HPV-a se identifikuju na osnovu razlika u njihovoj DNK, što omogućava naučnicima i ljekarima da razlikuju specifične tipove virusa i prate njihove epidemiološke karakteristike.

Tačno je da se ovaj virus prenosi uglavnom seksualnim putem, ali može se prenijeti i direktnim kontaktom sa zaraženom kožom ili sluzokožom.

„Najčešći način prenosa ovih virusa je  putem spolnog odnosa, preko sluznica. Međutim, dokazano je da se prenosi i preko kože, a važno je naglasiti i da se može prenijeti preko tjelesnih tekućina. Pored ovog, horizontalnog prenosa virusa, može se dogoditi i vertikalni prenos, sa majke na dijete, prilikom poroda kroz porođajni kanal, kad dolazi do kontakta s humanim papiloma virusom“, naglašava ginekolog dr Vahidin Katica.

Kratko iz istorije istraživanja humanih papiloma virusa

Dug period vremena niko nije znao šta je uzrok vrlo teških oblika raka kod žena, i to na regiji grlića materice (cerviksa). Dosta tipova raka može biti povezano sa izlaganjem ultravioletnim zrakama, poput melanoma ili toksičnim tvarima, te mogu nastati usljed mutacija gena. Međutim, rak grlića materice je bio misterija. I ne samo to – niko ga nije povezivao sa izraslinama na koži poput bradavica, papiloma, odnosno kondiloma.

Potencijal HPV-a da izazove rak (ovo nazivamo onkogeni potencijal, jer onkos na grčkom znači „masa“ – u slučaju raka, masa izmijenjenih ćelija) prvi put je prikazan 1970-ih godina. Učinio je to Gérard Orth sa svojim saradnicima, od kojih treba posebno spomenuti Stephanie Jablonsku.

Tokom 1980-ih godina, Harald zur Hausen i saradnici su identifikovali DNK humanog papiloma virusa u većini slučajeva raka grlića materice. Kasnije epidemiološke studije su potvrdile da se većina slučajeva ovog raka može pripisati seksualnom prenosu onkogenih, visokorizičnih tipova HPV-a, posebno HPV16 i HPV18. Harald zur Hausen je za ovo otkriće dobio Nobelovu nagrada za medicinu i(li) fiziologiju 2008. godine.

HPV – četvrti vodeći uzrok raka kod žena

Prema podacima Global Cancer Observatory (GCO) iz 2022. rak grlića materice je  globalno 8. po incidenci, sa preko 662 000 slučajeva godišnje, a po mortalitetu 9. za oba spola, sa gotovo 350 000 smrtnih slučajeva godišnje (2). Rak grlića materice je četvrti vodeći uzročnik raka kod žena, sa procijenjenih više od pola miliona novih slučajeva i 311,000 smrti godišnje širom svijeta, podaci su iz 2018. Svjetske zdravstvene organizacije (3).

Najveći broj tih smrti, čak 94%, dešava se u zemljama u razvoju, niskih i srednjih prihoda, ponajviše onim koje nisu uvele ili tek uvode vakcinu koja štiti od ovog virusa u programe imunizacije, govore podaci Svjetske zdravstvene organizacije (4).

U razvijenim zemljama, gdje je vakcina protiv HPV uvedena prije više od deceniju, slučajevi raka grlića materice, su gotovo nestali (5,6).

Podmukao neprijatelj

Period latencije HPV infekcije, odnosno vrijeme koje prođe od trenutka infekcije do razvoja ozbiljnih promjena na grliću materice ili raka, može varirati. U većini slučajeva, HPV infekcija se eliminiše prirodnim putem od strane imunološkog sistema u roku od jedne do dvije godine bez ikakvih posljedica. Međutim, u slučajevima kada infekcija perzistira, može proći nekoliko godina ili čak decenija pre nego što se razviju ozbiljne promjene ili rak.

Dakle, dug je period od infekcija do nastanka raka i pošto nema nekih specifičnih simpotma, ukoliko se ne rade pregledi, osobe nisu ni svjesne u kojoj su opasnosti, sve dok ne dođe do napredovanja bolesti, kada je teško spasiti život.

Faze infekcije:

  • Akutna infekcija: U većini slučajeva, HPV infekcija je prolazna i imunološki sistem eliminiše virus u roku od 6-24 mjeseci.
  • Dugotrajna infekcija: Kod nekih osoba, infekcija može postati dugotrajna. Kada se to dogodi, virus ostaje u tijelu duži period, što povećava rizik od razvoja ozbiljnih promjena na ćelijama grlića materice.
  • Razvoj preinvazivnih lezija (CIN): Dugotrajna infekcija visokorizičnim tipovima HPV-a može dovesti do razvoja cervikalne intraepitelne neoplazije (CIN). CIN može biti različitih stepena (CIN 1, CIN 2, CIN 3), a razvoj ovih promjena može trajati od nekoliko godina do desetina godina.
  • Razvoj invazivnog raka: Ako se CIN 3 ne liječi, može napredovati u invazivni rak grlića materice. Proces od dugotrajne HPV infekcije do invazivnog raka može trajati 10-20 godina ili više.

Redovni ginekološki pregledi i PAPA testovi, po potrebi praćeni kolposkopijom, ključni su za rano otkrivanje prekanceroznih promjenai sprječavanje razvoja raka grlića materice. Redovni ginekološki pregledi se obavljaju obično jednom godišnje, osim u slučaju povećanog rizika od nekog oboljenja i po savjetu ginekologa.

Zašto prevencija infekcija humanim papiloma virusom?

HPV vakcinacija je iznimno efikasna metoda za prevenciju infekcija visokorizičnim tipovima HPV-a i smanjenje rizika od raka grlića materice.

„Zašto učiniti prevenciju? Zato što preveniramo rak grlića materice, vulve, vagine, anusa, penisa, kao i rak usta i ždrijela“, kazao je dr Katica, naglasivši kako ove vakcine smanjuju rizik i od nekih oblika spolno prenosivih bradavica.

Dato je više od 500 miliona doza HPV vakcina (7) u ovom trenutku i nisu zabilježeni ozbiljni slučajevi narušavanja zdravlja, kako djevojčica, tako i dječaka. Ove vakcine su sigurne i bezbjedne.

Pretpostavka da se infekcije i promjene najčešće javljaju kod sredovječnih i starijih žena jer pogrešna, jer je vrhunac pojavnosti u tinejdžerskoj dobi i adolescenciji. Također, rizik od promjena na grliću materice je veći ako postoji koinfekcija nekim drugim patogenom, recimo hlamidijom.

Rak grlića materice zbog manjka specifičnih simptoma ostaje neprepoznat sve do poodmaklog stadijuma (9), kada ga je teško liječiti.

Mi ne možemo znati da li će se naš organizam uspjeti osloboditi infekcije i proći bez promjena. Možda nam baš u trenutku zaraze oslabi imunološki sistem koji se tada ne može izboriti s infekcijom.

Stoga je bolje ne računati na to da će se organizam sam izboriti.

Mnogo je bolje primiti vakcinu koja štiti od humanog papiloma virusa, te ići na redovne (svake godine) ginekološke preglede i PAPA testiranje.

Reference:

[1] Ljubojevic S, Skerlev M (2014). “HPV-associated diseases”. Clinics in Dermatology. 32 (2): 227–34. doi:10.1016/j.clindermatol.2013.08.007

[2] Prema Global Cancer Observatory 2022 https://gco.iarc.who.int/media/globocan/factsheets/cancers/23-cervix-uteri-fact-sheet.pdf (pristupljeno 26.6.2024.)

[3] Cervical cancert (who.int) Pristupljeno 26.6. 2024.

[4] Cervical cancer (who.int) Pristupljeno 25.6.2024)

[5] Lei J, Ploner A, Elfström KM, Wang J, Roth A, Fang F, Sundström K, Dillner J, Sparén P. HPV Vaccination and the Risk of Invasive Cervical Cancer. N Engl J Med. 2020 Oct 1;383(14):1340-1348. doi: 10.1056/NEJMoa1917338. PMID: 32997908.

[6] Falcaro M, Castañon A, Ndlela B, Checchi M, Soldan K, Lopez-Bernal J, Elliss-Brookes L, Sasieni P. The effects of the national HPV vaccination programme in England, UK, on cervical cancer and grade 3 cervical intraepithelial neoplasia incidence: a register-based observational study. Lancet. 2021 Dec 4;398(10316):2084-2092. doi: 10.1016/S0140-6736(21)02178-4. Epub 2021 Nov 3. PMID: 34741816.

[7] https://www.hpvvaccine.org.au/hpv-vaccine/hpv-vaccine-safety-and-side-effects#:~:text=Over%20500%20million%20doses%20of,it%20was%20registered%20for%20use. (pristupljeno 3.7.2024)

[8] https://web.archive.org/web/20151109134544/http://www.cdc.gov/hpv/parents/cancer.html (pristupljeno 25.6.2024.)

Autorica: Jelena Kalinić, MA, biolog, naučna novinarka,  posjeduje WHO infodemic manager certifikat i Health metrics Study design & Evidence based medicine trening. Dobitnica EurekaAlert (AAAS) Felowship 2020. za naučne novinare. Short -runner, drugo mjesto u izboru za European Science journalist of the year za 2022. godinu.